Bunt Grupy Wagnera pokazuje ogromne pęknięcia, które tworzą się w jego strukturze dowodzenia.

Niedawne przemówienie i marsz Jewgienija Prigożyna zaskoczyły zarówno Rosję, jak i Zachód. Według optyki Putina, rzuciło to niepożądane światło na państwo, które stworzył i ma ambicje kontrolować. Bunt Wagnera ujawnił szemrane układy między rosyjskim łańcuchem dowodzenia, a także wyłaniającą się rywalizację między grupami walczącymi o kontrolę. Czy te konflikty doprowadzą do upadku samego państwa?

Podstawy Rosji Putina

Podstawową strukturą państwa Putina jest Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB), która, podobnie jak KGB, rywalizowała o władzę w czasach Związku Radzieckiego, a następnie w ramach samego aparatu partii komunistycznej i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Ambicje kierownictwa MSW w późnych latach sowieckich zostały ostatecznie pogrzebane, gdy były szef KGB Jurij Andropow został sekretarzem generalnym Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR), a minister spraw wewnętrznych ZSRR Nikołaj Szołochow wkrótce potem popełnił samobójstwo.

Sam aparat partyjny upadł w sierpniu 1991 r., kiedy prezydent Rosji Borys Jelcyn zdelegalizował KPZR po nieudanej próbie zamachu stanu, w wyniku której Michaił Gorbaczow został zatrzymany na dwa dni. Zaledwie w cztery miesiące później rozpadł się ZSRR.

Nie tylko KPZR nagle straciła władzę. „Czekiści”, czyli tajna policja w czasach sowieckich, składająca się z członków KGB i FSB – również musieli wycofać się w cień. Wpływy czekistów przywróciły oligarchizacja państwa i wojny w Czeczenii.

To nie przypadek, że po wyborze na prezydenta Rosji Władimir Putin oświadczył na odprawie FSB, że jest „w delegacji” w rezydencji głowy państwa. Grupa, o której mowa, to Putin, jego najbliższy współpracownik Nikołaj Patruszew – sekretarz Rady Bezpieczeństwa Rosji, który był wówczas dyrektorem FSB – oraz obecny szef FSB Aleksandr Bortnikow. Razem stworzyli swoisty triumwirat władzy.

Co ważniejsze, w głębi FSB dojrzewała idea „naprawienia błędu z 1991 r.” – mówiąc prościej, plan likwidacji suwerenności Ukrainy i innych byłych republik radzieckich oraz zerwania z Zachodem.

GRU kontra FSB

Wojna z Ukrainą znacząco wzmocniła rolę rosyjskiego Ministerstwa Obrony. Jednak w sowieckich i rosyjskich strukturach wojsko zawsze odgrywało rolę pomocniczą, a ambicje jego wyższych oficerów były bezwzględnie tłumione.

Stalin dokonał egzekucji popularnego marszałka Michaiła Tuchaczewskiego tuż przed II wojną światową, a Chruszczow wysłał na emeryturę najwyższego dowódcę tej wojny – marszałka Georgija Żukowa.

Kiedy Putin rozpoczął przygotowania do inwazji na Ukrainę, mianował szefem Ministerstwa Obrony byłego ministra ds. sytuacji nadzwyczajnych, generała armii Siergieja Szojgu, który jest jego politycznym sojusznikiem od 1999 r.

Dzięki tym posunięciom czekistom udało się podporządkować generałów, którzy zawsze byli lojalnymi sługami działaczy partyjnych aż do upadku Związku Radzieckiego. Jednak w Ministerstwie Obrony nadal istniała struktura, która odgrywała niezależną rolę i konkurowała zarówno z czekistami, jak i wojskiem.

Tą strukturą był Główny Zarząd Wywiadowczy Sztabu Generalnego (GRU), pod którego „przykrywką” powstała prywatna kampania wojskowa – „Wagner”.

GRU, z własną siecią agentów i specjalnymi siłami operacyjnymi, konkurowało z KGB i armią od czasów sowieckich. Nie jest tajemnicą, że wielu jego przedstawicieli, w przeciwieństwie do personelu FSB, sprzeciwiało się atakowi na Ukrainę i uważało, że istnieje duża szansa na zwiększenie rosyjskich wpływów metodami politycznymi.

Pozostaje zatem zrozumieć, jak zmieniła się rola GRU po buncie – a to będzie zależeć od tego, w jakim stopniu struktury Wagnera w Afryce i Syrii zostaną zdelegalizowane jako sieci GRU, czy też przejdą pod kontrolę FSB i powiązanej z FSB Służby Wywiadu Zagranicznego.

Krąg przyjaciół Putina

Innym ważnym kręgiem wpływów są bliscy znajomi Putina, przyjaciele z jego dzieciństwa i młodości w KGB.

Krąg ten jest zwykle nazywany na cześć współpracy z udziałem Putina – Ozero. Wielu przyjaciół Putina jest bardzo wpływowych i uzyskało możliwości ogromnego wzbogacenia się – na przykład bracia Kowalczuk. Nie odgrywają oni jednak żadnej roli w rosyjskiej gospodarce, która jest zarezerwowana dla spółek państwowych i oligarchów z czasów Borysa Jelcyna.

W rzeczywistości Putin przejął władzę z gwarancją, że rodzina Jelcyna i powiązani z nią oligarchowie, tacy jak Roman Abramowicz i Michaił Friedman, zachowają własność swoich udziałów. Ale ci ludzie praktycznie zrezygnowali z wpływu na procesy polityczne w Rosji i są zainteresowani tylko jedną rzeczą – zachowaniem swojego majątku.

Wszystkie inne grupy elit są podporządkowane czekistowskiej dywizji i znajdują się pod ich całkowitą kontrolą.

Jednak w czasie kryzysu grupy te mogą odgrywać niezależne role, stawiając je nawet ponad elitami regionalnymi – osobami silnie powiązanymi z członkami establishmentu politycznego i biznesowego, które mają ogromną władzę i pozycję, utrzymując prywatne siły bezpieczeństwa.

Stara rywalizacja zyskuje na sile

Rebelia Prigożyna pokazała, że regionalne elity nie spieszyły się jeszcze z demonstrowaniem swojej siły i czekały na rozwój wydarzeń. Podkreśliła ona również, że czekistowska kontrola nad państwem jest intensywnie kwestionowana.

Połączenie słabnącej gospodarki Rosji, rosnących strat wojskowych w Ukrainie i rosnącego niezadowolenia społecznego powinno być niepokojącymi znakami dla Putina, ale bunt Wagnera powinien być najbardziej niepokojącym sygnałem.

Agresja rosyjskiego prezydenta wobec Ukrainy odmroziła procesy ukryte pod lodowcem jego absolutnej władzy i czekistowskiej pozycji. I nikt nie wie, jakie mogą być konsekwencje tego nieoczekiwanego, choć stopniowego odmrożenia.

_

Witalij Portnikow jest publicystą, członkiem ukraińskiego Pen Clubu oraz stypendystą programu Future of Ukraine w Visegrad Insight, Fundacji Res Publica.

Tekst powstał w ramach programu Future of Ukraine Fellowship . W języku angielskim ukazał się w Visegrad Insight.

Fot. Canva PRO.