Największa dzielnica biznesowa w Europie rozciąga się na obszarze 160 ha i składa się z 3,35 mln m² powierzchni biurowej. Krytyczka architektury Helene Fouquet uznała ją za „najambitniejszy projekt deweloperski we Francji od czasu budowy paryskich bulwarów zleconej przez cesarza Napoleon III”. Chociaż mieszka tu zaledwie 20 tys. mieszkańców, w La Défense dostępne jest ponad 2,5 tys. pokoi hotelowych, a na co dzień do pracy przyjeżdża tu 180 tys. pracowników.

Jako jedna z najbardziej rozpoznawalnych lokalizacji we Francji odcisnęła też swoje piętno na francuskiej popkulturze. W cieniu majestatycznych wieżowców rozgrywały się dramaty bohaterów kilkudziesięciu filmów – w ostatnim czasie grasował tu m.in. agent Jason Bourne. Jednym z pierwszych filmowych obrazów portretujących stalowo-szklany labirynt wysokościowców był eksperymentalny film francuskiego reżysera Jacquesa Tati pt. Playtime (1967), w którym La Défense przypadła rola pierwszoplanowa.

Wielki Kryzys i powojenny boom

Pierwsze plany stworzenia nowej dzielnicy przeznaczonej dla biznesu we francuskiej stolicy pojawiły się już w latach 30. XX wieku. Realizację ambitnego przedsięwzięcia wstrzymało jednak nadejście wielkiej depresji w latach 1929–1933 i związany z nią kryzys na międzynarodowym rynku finansowym. Po zakończeniu II wojny światowej władze Paryża nie mogły już dłużej wstrzymywać planów utworzenia nowej przestrzeni dla biznesu. Podjęcie tej decyzji wymusiły powojenny boom ekonomiczny i raptowna globalizacja rynku. Ambicją francuskiego rządu stało się przyciągnięcie do stolicy międzynarodowych przedsiębiorstw, co wiązało się z rosnącym zapotrzebowaniem na nowoczesną i atrakcyjną przestrzeń biurową.

W 1958 roku powołano do życia EPAD, czyli Publiczny Komitet Budowy La Défense (franc. Établissement Public d’Aménagement de La Défense) – nadzorowaną przez rząd centralny i władze samorządowe agencję obarczoną zadaniem koordynowania wszystkich działań związanych z budową nowej dzielnicy. Agencja EPAD była odpowiedzialna za zakup ziemi, opracowanie projektu jej zagospodarowania, wzniesienie infrastruktury oraz zarządzanie dzielnicą, którą postanowiono zlokalizować w zachodniej części Paryża, na styku podmiejskich gmin Puteaux i Courbevoie (dzisiaj poszerzonych o obszar gminy Nanterre). Wybór miejsca podyktowany był ograniczeniami urbanistycznymi historycznej tkanki Paryża i przede wszystkim potrzebą zachowania zabytkowego centrum miasta w niezmienionym kształcie. Słusznie obawiano się, że nowoczesne wieżowce przesłonią ikoniczne budowle tworzące panoramę francuskiej stolicy – wieżę Eiffla czy bazylikę Sacré-Cœur. Co prawda już w latach 20. XX wieku Le Corbusier w planie Voisin proponował modernizację centrum Paryża poprzez otoczenie zabytkowej części siecią wysokościowców. Nie udało mu się jednak nigdy przekonać władz miasta do swojej koncepcji. Zamiast tego zdecydowano, że nowe centrum biznesu Paryża powstanie na terenie starych, przemysłowych przedmieść.

Fot. Widok na dzielnicę biznesową z osi historycznej | Wikimedia Commons

Przeciwwaga dla Sacré-Cœur i hołd dla modernizmu

Nowa dzielnica biurowo-handlowa otrzymała swoją nazwę od wybudowanego w 1883 roku pomnika La Défense de Paris upamiętniającego żołnierzy, którzy bronili Paryża w czasie wojny prusko-francuskiej (1870–1871). Zgodnie z architektonicznym planem przestrzennym La Défense wzniesiono wzdłuż przedłużonej Axe Historique, czyli Paryskiej Osi Historycznej, która zaczyna się w Luwrze, przebiega przez Pola Elizejskie i wedle oryginalnego projektu kończy się na Łuku Triumfalnym. W 1989 roku na zachodnim krańcu dzielnicy wzniesiono La Grande Arche de La Défense, imponujący marmurowo-szklany monument zaprojektowany przez duńskiego architekta Johanna Otto van Spreckelsena. Jego projekt wybrany został spośród 424 zgłoszeń na konkurs zorganizowany pod patronatem prezydenta François Mitterranda. Mierzący 110 m Wielki Łuk zaprojektowany jako „dwudziestowieczna wersja Łuku Triumfalnego” stanowi zakończenie Osi Historycznej i jest symbolem całej dzielnicy – futurystyczny hipersześcian, w którym mieszczą się biura, galerie sztuki i tarasy widokowe. La Défense stanowi więc nie tylko rozwinięcie, ale i przeciwwagę dla historycznego śródmieścia Paryża.

Na terenie zachodnich przedmieść miasta, gdzie postanowiono wybudować nową dzielnicę, wcześniej znajdowały się przede wszystkim fabryki i zakłady przemysłowe oraz nieliczne gospodarstwa rolne. Budowa olbrzymiej dzielnicy biznesowej wydawała się doskonałą okazją do całkowitego przekształcenia tego obszaru. La Défense powstawała w kilku etapach. W latach 50. ubiegłego wieku w europejskiej myśli architektonicznej nadal niepodzielnie dominował modernizm, dlatego po zburzeniu prawie jednej czwartej istniejącej zabudowy kwartału przystąpiono do budowy nowej dzielnicy zaplanowanej zgodnie z koncepcjami modernistycznymi. Pierwotna wizja urbanistyczna była wyrazem przekonania o możliwości racjonalnego zarządzania olbrzymim podmiejskim terenem.

Chcesz poczytać o innych dzielnicach pracy w „Magazynie Miasta”? Odkryj historię londyńskiego City i Bankenviertel we Frankfurcie nad Menem.

Plan architektoniczny La Défense został oparty na dwupoziomowej konstrukcji: wzniesionej ponad poziomem drogi olbrzymiej betonowej platformy (zwanej dalle) i „powietrznych mostów” łączących wieżowce i apartamentowce oraz sieci dróg i torów kolejowych umiejscowionej poniżej. Konstrukcja podporządkowana była modernistycznej koncepcji i miała na celu zapewnienie możliwości maksymalnego przemieszczania się ludzi poprzez oddzielenie od siebie ruchu drogowego i pieszego. W części podziemnej wybudowano również olbrzymi kompleks parkingów tworzący istny labirynt. Podobno, przy okazji podejmowanych w ostatnich latach prac renowacyjnych, natrafiano na nieczynne od lat, zapomniane parkingi.

Fot. Wielki Łuk Braterstwa w La Défense | Wikimedia Commons

Skansen wieżowców

Pod względem architektury La Défense jest stałym poligonem doświadczalnym. Pierwsza generacja wieżowców została wzniesiona w latach 1964–1969, m.in. Tour Nobel (105 m wys.) i Tour Aquitaine (106 m). W latach 70. zniesiono obowiązujące wcześniej ograniczenie wysokości stawianych budynków, zwiększając limit do 200 m. Budowa drugiej generacji drapaczy chmur, m.in. Tour CB21 (179 m) czy Tour UAP (obecnie przemianowana na Tour First i sięgająca 231 m), została zahamowana w związku z kryzysem paliwowym 1973 roku, który wymusił też tworzenie bardziej energooszczędnych budowli. Projektanci odpowiedzialni za trzecią i czwartą generację wieżowców nie musieli już tak ściśle przestrzegać wcześniejszych regulacji, inspirując się nowymi formami architektonicznymi.

Dzisiaj teren La Défense składa się z 72 biurowców, w tym z 16 ponad stumetrowych drapaczy chmur. A zgodnie z przedstawionym w 2015 roku nowym planem zagospodarowania dzielnicy w najbliższych latach zostanie ukończona budowa kilkunastu nowych wieżowców biurowych i mieszkalnych, w tym pierwszego od 30 lat gmachu mieszkaniowego – Skylight. Nowy apartamentowiec ma stanąć niedaleko Wielkiego Łuku i stanowić część większego projektu rewitalizacji nazwanego Les Jardins de l’Arche (pol. „Ogrody Łuku”), skupionego w zachodnim rejonie dzielnicy. Ponad połowa mieszkań ma być przeznaczona dla studentów z pobliskiego Université Paris-X, w którym uczy się ponad 45 tys. osób. Na razie wysoki czynsz oraz niedostateczna liczba apartamentowców zlokalizowanych na terenie La Défense w znacznym stopniu hamują przyrost liczby nowych mieszkańców. Rozwija się za to przestrzeń publiczna pośród budynków, która z biegiem czasu stała się również przestrzenią eksponowania sztuki współczesnej. Na terenie całego kompleksu można dziś zobaczyć 60 rzeźb i monumentów stworzonych przez artystów takich jak François Morellet, Yaacov Agam czy Igor Mitoraj. Otwarte przestrzenie szerokich placów zaludniane tłumnie przez pracowników międzynarodowych korporacji przetykane są również zielenią – wiszącymi ogrodami oraz licznymi sadzawkami i fontannami. Dzielnicę odwiedza rocznie ponad 8 mln turystów. Jak twierdzą niektórzy, nie jest w niej jednak idealnie.

Na przełomie lat 60. i 70. futurystyczna konstrukcja La Défense stała się we Francji inspiracją do dyskusji o różnych wizjach przyszłości urbanistyki, w tym krytycznych głosów skupionych na dehumanizującej funkcji nowoczesnej architektury. Dziś zdania na temat funkcjonalności gigantycznego kompleksu są podzielone. Przedmiotem najostrzejszej krytyki jest jednak przede wszystkim porażka idei stworzenia wielofunkcyjnej dzielnicy – w praktyce bowiem pustoszeje ona wieczorem wraz z końcem dnia pracy. Co więcej, pomimo wprowadzenia w życie nowatorskiej struktury urbanistycznej izolującej pieszych od ruchu samochodowego, La Défense niezmiennie mierzy się z problemem korków. Codziennie do pracy muszą tutaj dotrzeć pracownicy mieszkający w całym paryskim regionie. Osobną kwestię stanowi pytanie o dalszy kierunek rozwoju dzielnicy – wielu komentatorów widzi szansę na zwiększenie jej roli na globalnym rynku na skutek osłabienia londyńskich dzielnic biurowych w związku z Brexitem. Ambitne plany rozbudowy dzielnicy o kolejne wysokościowce nie pozostawiają złudzeń, że paryski eksperyment będzie kontynuowany – pytanie tylko, w jakiej formie? Z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że futurystyczna wizja „miasta przyszłości” wymaga jeszcze niejednej korekty.

Jędrzej Burszta – kulturoznawca, amerykanista, doktorant na Uniwersytecie SWPS w Warszawie. Od 2012 roku członek zespołu DNA Miasta. Członek redakcji „Magazynu Miasta”

Interesują Cię kwestie miejskie? Zachęcamy do śledzenia profilu „Magazynu Miasta” na Facebooku!