Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 r., Central European University Press oferuje bezpłatny dostęp do wielu publikacji związanych z historią tego kraju na platformie Project MUSE. Obejmują one wydarzenia od XIX wieku.

Jedną z bardziej aktualnych prac jest książka Davida R. Marplesa (red.) The War in Ukraine’s Donbas Origins, Contexts, and the Future, zbiór artykułów powstały w Instytucie Zaawansowanych Studiów im. Kale’a w 2018 roku na Uniwersytecie Alberty.

Perspektywy wojny w Donbasie

Książka przedstawia anglojęzycznym czytelnikom kontekst wojny na wschodzie Ukrainy, porusza wielopłaszczyznowe kwestie, które z różnych perspektyw kształtowały rozwój sytuacji w regionie, a także sugeruje, jak można było zakończyć konflikt w ówczesnym „patowej” sytuacji.

Dlaczego Donbas tak bardzo różni się od innych obszarów Ukrainy?

W podstawowych sprawach badacze, których teksty przedstawiono w książce nie osiągnęli konsensusu. Chodzi o kwestie związane z zakresem rosyjskiego zaangażowania we wczesne etapy wojny w Donbasie oraz, co bardziej fundamentalne, czy termin „wojna domowa” może być używany przy charakterystyce aspektów tej wojny. Ta niezgoda odzwierciedla podziały nie tylko w środowisku akademickim. Są one charakterystyczne dla debat toczących się od dziesięcioleci wokół Donbasu.

„Jeśli konflikt jest wojną domową, Władimir Putin może słusznie twierdzić, że nie ma rosyjskiego zaangażowania na dużą skalę i tylko >>ochotnicy<< przekroczyli granicę, aby wziąć udział w walkach” – pisze Marples. Z drugiej strony jednak: „Jeżeli jest to wyłącznie wojna rosyjska z Ukrainą […], to można zrezygnować z idei autonomicznego myślenia w separatystycznych regionach i zaakceptować, że są one całkowicie pod kontrolą Rosji”.

Po wydarzeniach z lutego 2022 r. pytania dotyczące rosyjskiego zaangażowania na dużą skalę zostały rozwiązane. Wtargnięcie umundurowanych regularnych oddziałów armii Federacji Rosyjskiej w granice Ukrainy oznacza nowy rozdział w trwającej od prawie dekady wojnie.

Mimo rażącej bezprawności naruszenia przez Rosję ukraińskiej suwerenności za granicą, pytania dotyczące kwestii wewnętrznych poruszone w książce nadal są istotne dla zrozumienia społeczno-politycznych i historycznych korzeni tej wojny i tego, w jaki sposób napięcia, które zamieniły się w przemoc, będą prawdopodobnie nadal prześladować ukraińskie społeczeństwo przez kolejne dziesięciolecia.

Początki i wczesne lata konfliktu

Co zatem sprawia, że ​​Donbas, jak pisze redaktor, tak różni się od innych regionów Ukrainy? Dlaczego te różnice mają znaczenie? Jak te różnice przejawiły się w strefie wojny na wschodzie Ukrainy? Te i inne pytania padają w kolejnych rozdziałach książki, kontekstualizując wojnę w związku z Euromajdanem i rosyjską aneksją Krymu w 2014 r., a także sytuując miejsce regionu w sowieckiej i postsowieckiej przeszłości Ukrainy.

Książkę otwiera tekst Williama Jaya Rischa łącząc regionalne rozumienie wydarzeń z wcześniejszymi nastrojami na rzecz autonomii regionalnej, odzwierciedlonymi w poprzednich ukraińskich wyborach i referendach. Według autora, powszechny brak zainteresowania lub niechęć obywateli Donbasu do wydarzeń w Kijowie (Euromajdan), w połączeniu z rozprzestrzenianiem się niepokojów i przemocy w całym państwie w jego następstwie, ośmieliły bardziej radykalnie prorosyjskie ruchy do siłowego przejęcia kontroli nad ośrodkami regionalnymi.

Alina Czerwiacowa analizuje prawne ujęcie porozumień mińskich jako próby zakończenia wojny hybrydyzowanej, odzwierciedlone w niekonsekwentnej retoryce państwa ukraińskiego dotyczącej dokładnego charakteru wojny w ukraińskim Donbasie. Odnosząc się do niej zarówno jako „operacji antyterrorystycznej”, implikującej akcję wojskową jako akcję wewnętrzną, jak i jako „rosyjską agresję” (obca ingerencja w suwerenność Ukrainy).

Inne aspekty hybrydowego charakteru wojny w Donbasie analizują Ałła Hurska i Siergiej Suchankin, których rozdziały dotyczą odpowiednio trwających rosyjskich prób zdominowania Morza Azowskiego oraz wątpliwych relacji między prywatnymi rosyjskimi kontrahentami wojskowymi a Moskwą.

Szczególnie interesujące fragmenty tej publikacji dotyczą mitotwórczych i państwowych prób samozwańczych „Republik Ludowych” w Donbasie, a także motywacji zarówno proukraińskich, jak i prorosyjskich bojowników po obu stronach frontu.

Kimitaka Matsuzato śledzi rozwój wydarzeń w pierwszych czterech latach Donieckiej Republiki Ludowej (DRL), odnotowując ewolucję dynamiki strukturalnej i budowania narracji w DRL w świetle wewnętrznych rozbieżności i konfliktów w kręgach proseparatystycznych, a czasami nawet z Rosją.

Skupiając się na tych, którzy chwycili za broń, by walczyć w Donbasie w następstwie Majdanu, praca Oksany Michejewej ocenia pochodzenie demograficzne ochotników walczących o ukraińską i pro-DPR i ŁPR (Ługańską Republikę Ludową), aby zidentyfikować społeczne korzenie wizerunku i motywacje do walki. Wywiady z walczącymi przeciwnikami pokazały, że bojownicy proukraińscy mają silną ukraińską tożsamość narodową; mając na uwadze, że wyrażanie przez bojowników separatystów tożsamości zbiorowej było mniej wyraźne: połączenie etnicznego, rosyjskiego panslawizmu, hiperregionalnego/lokalnego lub nostalgicznej postsowieckiej tożsamości politycznej.

Rozdział Natalii Stepaniuk rozważa oddolne działania wspierające słabo wyposażone ukraińskie wojsko na początku wojny, kiedy nowy reżim był najbardziej kruchy. Zauważa, jak te działania wzmocniły więzi cywilno-wojskowe i pogłębiały poczucie ukraińskiej tożsamości narodowej w kraju.

Inne rozdziały ukazują odruchy człowieczeństwa w brutalnej i bezkompromisowej wojnie. Odnosząc się do traktowania zmarłych po obu stronach konfliktu, Ołeksandr Mełyk przedstawia czytelnikowi Ewakuację-200. Ta inicjatywa Departamentu Współpracy Cywilno-Wojskowej Sił Zbrojnych Ukrainy, która dążyła do zwrotu ciał ukraińskich żołnierzy i ludności cywilnej z okupowanych terenów Donbasu, a także jego działania zmierzające do zwrotu do DRL i ŁRL ciał separatystów i ochotników rosyjskich.

Myśląc o tym, kiedy ta wojna się skończy, Serhij Kudelia snuje teorie, jakie strategie rząd ukraiński mógłby wykorzystać do ponownej integracji podzielonych segmentów społeczeństwa ukraińskiego z cywilno-narodowym ciałem, aby zagwarantować stabilność państwa i trwały pokój.

Kudelia, choć nie nazywa jednoznacznie wojny w Donbasie „domową”, wydaje się zgadzać ze wstępnym stwierdzeniem redaktora, że ​​„bez lokalnego wsparcia powstanie i tak by się nie powiodło”. Identyfikując rozłamy społeczne, polityczne i kulturowe, które historycznie stawiały Donbas w sprzeczności z Kijowem i innymi regionami Ukrainy, autor proponuje historycznie skuteczne powojenne mechanizmy wygaszania konfliktów społecznych.

Niedokończone historie

Jak zasugerowano we wstępie, niektóre aspekty książki mogą być nieco przestarzałe po rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 r. Jednocześnie, mimo radykalnych zmian od „patu” rosyjsko-ukraińskiego w momencie jego publikacji, czasowość perspektywy pracy nie umknie uwadze autorów, którzy byli otwarci na ograniczenia prowadzenia badań naukowych nad dynamiką wojny.

Warunki panujące w Donbasie, zwłaszcza na terenach okupowanych, które nie znajdują się pod kontrolą Ukrainy, sprawiają, że niektóre rodzaje badań są trudne metodologicznie. Wiarygodne sondaże, zauważa redaktor, były niemożliwe – ekstrapolacje przedwojennych sondaży stały się jednym z jedynych sposobów przewidywania aktualnych nastrojów różnych segmentów społeczeństwa regionalnego na okupowanych terytoriach tzw. DRL i ŁRL.

Sytuację dodatkowo komplikują masowe zmiany demograficzne ludności spowodowane zgonami oraz przemieszczeniem ewakuowanych ze wschodnich regionów do innych części Ukrainy i za granicę. W rozdziale poświęconym osobom wewnętrznie przesiedlonym (IDPs) z Krymu i Donbasu, Ernest Gyidel przytacza szacunki ukraińskiego Ministerstwa Polityki Społecznej dotyczące ponad miliona ukraińskich IDPs do lutego 2015 r. oraz twierdzenia rosyjskiej Federalnej Państwowej Służby Statystycznej o tym, ilu Ukraińców uciekło do Rosji (której dokładność kwestionuje).

Bez względu na dokładną liczbę ofiar i ewakuowanych do tej pory, wydaje się pewne, że wojna zmieniła strukturę demograficzną Donbasu (i kraju jako całości) w sposób, który nie stanie się całkowicie jasny aż wojna się skończy i przywrócona zostanie stabilność narodowa Ukrainy.

Wraz z niedawną eskalacją konfliktu po inwazji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, walki ponownie koncentrują się wokół Donbasu. W związku z tym dalsze badania tego rodzaju prowadzone w tej zbiorowej pracy są na razie praktycznie sparaliżowane. Wpływa to nie tylko na naukowców, którzy chcą dokładniej ocenić rozwój wydarzeń, ale, co jeszcze bardziej krytyczne, uniemożliwia niezależne dochodzenie w sprawie doniesień o zbrodniach wojennych w Donbasie.

Chociaż nie ma pewności, czy autorzy nadal mieliby dziś te same spory dotyczące zakresu rosyjskiego zaangażowania lub charakteryzowania aspektów wojny w Donbasie jako „wojny domowej”, wkład książki w badania nad wojną jest znaczący. Analiza początków i wczesnych etapów konfliktu nadal zapewnia wgląd kontekstowy czytelnikowi zainteresowanemu bieżącymi wydarzeniami w Ukrainie i stanowi przykład analizy złożonych aspektów współczesnej wojny oraz tego, jak lokalne konflikty przeplatają się z krajowymi, regionalnymi i międzynarodowymi wydarzeniami w zglobalizowanym świecie.

Fot. Kevin Schmid / Unsplash.

David R. Marples, The War in Ukraine’s Donbas. Origins, Contexts, and the Future, Central European University Press, 2022