Kronika niemocy

Sukces Jesteś bogiem w reżyserii Leszka Dawida był możliwy niewątpliwie dzięki uporowi scenarzysty. Długa historia walki o realizację filmu jest zresztą także świadectwem funkcjonowania polskiego rynku kultury, kształtowanego przez media, powtórzeniem tematu, który zainteresował Macieja Pisuka – sztuki w kontekście rynku, pojmowanej najczęściej jako przedmiot masowej rozrywki, dobrej, jeśli opłacalnej dla jej producentów, niechętnie zresztą dzielących się zyskiem z samymi twórcami.

Od momentu, kiedy Maciej Pisuk przeczytał reportaż Lidii Ostałowskiej Teraz go zarymuję, który był impulsem do stworzenia scenariusza do filmu Jesteś bogiem, minęła dekada. Kilka lat zajęła praca nad samym tekstem, uzgadnianie jego kształtu z Rahimem i Fokusem z Paktofoniki, rodzicami i żoną Magika. Nie chodziło tylko o dokumentalistyczną wierność wypadkom, choć była ona ważna, ale rzetelne przedstawienie środowiska hiphopowego, które mogłoby jak w soczewce zobrazować pokolenie ludzi wchodzących w życie w okresie transformacji.

Spotkania z bliskimi Magika to wyraz konsekwentnie obranego sposobu pracy z poszanowaniem dla bohaterów podjętej historii, co Pisuk podkreślał już w wywiadzie opublikowanym wraz ze scenariuszem filmu w 2008 roku. Kolejne lata to walka o realizację w kształcie, który nie naruszałby godności bohaterów. Udało się dopiero teraz – zrealizować film, który wydaje się sprostał oczekiwaniom fanów, został zaakceptowany przez bliskich, ale także przez środowisko filmowe (nagrody za Najlepszy Debiut Reżyserski lub Drugi Film dla Laszka Dawida, nagrody aktorskie dla Marcina Kowalczyka, Dawida Ogrodnika, Tomasza Schumardta w Gdyni) i krytyki – Nagroda Dziennikarzy w Gdyni i dobre recenzje po premierze filmu. Zagłosowała w końcu sama publiczność – film zanotował trzecie najlepsze otwarcie polskiego filmu na przestrzeni ostatnich 20 lat (film obejrzało 373 796 widzów).

Kluczem do interpretacji filmu Leszka Dawida jako obrazu pierwszych lat transformacji, okresu wyzysku, ale i spektakularnych karier, jest postać Gustawa, producenta płyt Paktofoniki, która budzi dość jednoznacznie negatywne emocje. Przygarbiona, nerwowa postać mami muzyków obietnicami. Motywacja Gustawa (w tej roli Arkadiusz Jakubik) to zysk. Rozliczenia z zespołem są niejasne, a brak pieniędzy na prezent bożonarodzeniowy dla dziecka ukazany jest jako jedna z przyczyn samobójczej śmierci Magika.  Ten wątek wydaje się być przerysowany, nie przeszkadza to jednak uwierzyć w historię. Wpływ na wrażenia z filmu ma niewątpliwie także zainteresowanie życiem samego Magika, na którego legendzie film bazuje, a równocześnie ją upowszechnia w szerszym gronie odbiorców.

Tylko wyobraź to sobie

Oczywiście film Jesteś bogiem nie ogranicza się do aspektu biograficznego, a scenarzysta podkreślał, że tekst jest fabularyzowaną historią Paktofoniki. Mówił także: „zawsze starałem się szukać w realu, a nie fantazjować. […] Od razu wiedziałem, że muszę do tych ludzi dotrzeć i zagłębić się mocno w temat. Że bez ogarnięcia tego świata w całości nie mam co zabierać się za historię”[1]. I tu może należy zawierzyć scenarzyście i reżyserowi i uwierzyć w obraz przedstawionej polskiej rzeczywistości tym bardziej przerażającej, że skontrastowanej z ekspresywnym, zarymowanym: „Jestem bogiem/ Uświadom to sobie”.

To w tym kontraście film Leszka Dawida, autora dokumentalnego Baru na Victorii, wydaje się szczególnie ciekawy, kiedy przyjrzymy się szerszemu planowi, codzienności bohaterów, która wymusza określenie pewnych priorytetów umożliwiających przetrwanie. W tym napięciu można odnaleźć, jeśli nie przyczyny, to przynajmniej czynniki, które doprowadzą do tragicznego finału historii. Ten szerszy kontekst zarysowuje wydana przez Krytykę Polityczną książka Jesteś bogiem – wznowienie scenariusza Pisuka z zaznaczonymi, przekreślonymi scenami, które nie weszły do filmu, powtórzonym wywiadem ze scenarzystą w jego kształcie z 2008 roku, ale także wywiadami z Leszkiem Dawidem, Jackiem Żakowskim i najciekawsze rozmowy, bo poruszające tematy nie tak często podejmowane, z Lulu, jedną z nielicznych przedstawicielek kobiecego hip-hopu, i Agnieszką Graff. We wznowieniu znalazły się też zdjęcia z filmu, mniej fascynujące niż fotograficzne pamiątki, dokumenty z życia członków Paktofoniki, ale kolorem przyciągające wzrok i jak okładka, na której został wykorzystany plakat filmu, zwiększające rynkowe szanse pozycji.

W Jesteś bogiem relacje Magika i jego bliskich oddane są z zachowaniem ich wyjątkowego ciepła, na co zwraca uwagę Graff, ale podejmuje też temat mizoginii środowiska hiphopowego. Film i scenariusz ukazują dodatkowo jego zanurzenie w specyficznie polskiej tradycyjnej obyczajowości, która jest jednak przedstawiona jako zastana, a jej zasadność nie zostaje podana w wątpliwość. To świat, w którym forma funkcjonowania w społeczeństwie jest z góry określona, a realizacja marzeń jest fanaberią – decyzja o tym, czy zostać rodzicem w wieku dwudziestu paru lat nie należy do bohaterów – wyboru po prostu nie ma, podobnie jak w przypadku szkoły i miejsca pracy (niezrealizowanym marzeniem Magika jest praca w EMPiK-u). I nie chodzi tu o brak ambicji, ale o brak możliwości. Ekonomiczna rzeczywistość okresu transformacji jest tematem filmu, jednak obraz społeczeństwa Leszka Dawida można zanalizować także z innej perspektywy, tej, na którą zwróciła uwagę Agnieszka Graff.

Dopiero kiedy spojrzymy poza treści „otwarcie obecne na ekranie i ukryte u ich podstaw założenia”, w perspektywie, którą zespół Krytyki Politycznej przywołuje w publikacji Polskie kino dokumentalne 1989-2009. Historia polityczna, możliwe jest krytyczne podejście do relacji społecznych, które w filmie pokazane są z dokumentalistycznym zacięciem. Z walki, ekonomicznie niesprawiedliwej i brutalnej, którą podejmuje Magik, Rahim i Fokus, ale także Gustaw, kobiece bohaterki są wyłączone – funkcjonują w tradycyjnym schemacie podziału ról. Tradycja nie chroni ich jednak przed upokorzeniami w świecie realizacji kulturowo męskich marzeń – do której należy erotyczna przygoda głównej postaci filmu, zobrazowana z wyrozumieniem, znaczącym w zarysowanym kontekście kulturowym.

Dlatego słowa „jestem bogiem, uświadom to sobie” płyną z głębi zranionego ego. W tym tekście można jednak doszukać się bardziej znaczącej chęci podważenia zastałej rzeczywistości, zastawiającej pułapki w skostniałych konstrukcjach układów społecznych, ról, schematów, których bohaterowie są albo ofiarami, albo bezwiednie je przyjmują. Po Jesteś bogiem Leszka Dawida pozostaje romantyczne wyobrażenie, albo może przekonanie, że można byłoby inaczej i równie romantyczne, dotkliwe uświadomienie niemocy.