Ból jest nieodłącznym elementem kondycji ludzkiej. To zarówno sygnał alarmowy, wskazujący na problem z ciałem, jak i towarzysz w dochodzeniu do zdrowia, na przykład po przebytych operacjach. Przez długi czas ból był symptomem, którego leczeniu i monitorowaniu nie poświęcano dużo uwagi. W wielu państwach nadal pozostaje zaniedbywany, a Polska sytuuje się pod tym względem w niechlubnej czołówce, na co w 2017 r. wskazała Najwyższa Izba Kontroli w wymownie zatytułowany raporcie (Nie)leczenie bólu.

Tymczasem już w latach 90. doszło w środowisku medycznym w Stanach Zjednoczonych do radykalnej zmiany. Swoista „medykalizacja” bólu nie wynikała wyłącznie z nowego podejścia do pacjenta. Towarzyszyła jej też liberalizacja farmakologicznego uśmierzania bólu – bynajmniej nie tylko przewlekłego i dotkliwego – za pomocą opioidów. W 1991 r. amerykańscy lekarze wystawili 76 mln recept na opioidy, w 2012 r. – już niemal 259 mln.

Opioidy, takie jak Oxycontin czy Vicodin, są najsilniejszymi lekami przeciwbólowymi, współczesnymi super-wzmocnionymi następcami znanego od starożytności i wykorzystywanego w lecznictwie opium oraz regularnie od XIX w. stosowanej w celach paliatywnych (znieczulających) morfiny. Stymulując receptory opioidowe, głównie w mózgu, hamują przewodzenie bólu, jednocześnie jednak mogą wywoływać uczucie bliskie euforii, stąd silnie uzależniają. Szacuje się, że obecnie może ich nadużywać nawet 8,5 mln Amerykanów. Wielu z nich, szukając tańszych odpowiedników, sięga po heroinę lub fentanyl, wielu umiera z przedawkowania. W latach 1999–2014 epidemia opioidowa, ten najpoważniejszy kryzys narkotykowy w historii USA, zabrała życie 160 tys. Amerykanów. W 2016 r. uśmierciła ich ponad 42 tys.

Ryzyko wybuchu podobnej epidemii w Europie jest raczej niewielkie. W systemach opieki zdrowotnej państw Unii Europejskiej (ale też choćby Japonii) opioidy są z reguły ostatecznym środkiem terapii, kategoryzowanym raczej jako narkotyki niż leki. Ich wydawanie podlega ścisłym przepisom i kontroli. O ile w USA opioidy może wypisać lekarz pierwszego kontaktu, o tyle w Europie zwykle jedynie specjalista.

Kryzys w USA wywołał w końcu reakcję władz. Począwszy od 2014 r. podjęto zdecydowane działania regulacyjne i kontrolne, a niedawno prezydent Donald Trump uznał opioidy za krytyczne źródło zagrożenia zdrowia publicznego. W sukurs obolałym i ryzykującym popadnięcie w nałóg pacjentom mają przyjść osiągnięcia technonauki – nowe, nienarkotyczne, a więc bezpieczne sposoby uśmierzania bólu. Wynalezienie nowych metod walki z bólem w cieniu śmiertelnej epidemii opioidowej, może przynieść ulgę nie tylko Amerykanom.

Wstępne badania wykazały, że w wypadku wielu chorób terminalnych, zwłaszcza nowotworowych alternatywą mogą być konopie indyjskie. W stanach, które zalegalizowały medyczną marihuanę, liczba wydanych recept na opioidy spadła niemal o 6%. Tam, gdzie lecznicze stosowanie marihuany jest legalne, odnotowano wyraźny spadek śmiertelnych przedawkowań opiodów i to średnio o ok. 25%¹. Całkiem prawdopodobne zatem, że liberalizacja i dekryminalizacja marihuany przyczynią się do ograniczenia epidemii opioidowej.

Prawdziwą rewolucją będzie jednak wynalezienie silnego i skutecznegoanalgetyku, środka przeciwbólowego o mechanizmie działania nieskojarzonym z receptorami opioidowymi. Najnowsze badania dowodzą, że związek chemiczny oznaczony jako ST034307 blokuje enzym cyklazy adenylowej 1 (AC1) w mózgu, biorący udział w powstawaniu zarówno bólu, jak i uzależnienia od uśmierzających go opioidów.

Odkrycie to może pomóc w stworzeniu paliatywów nowej generacji precyzyjnie i wybiórczo blokujących AC1 i niewpływających na inne jej funkcje związane np. z procesem zapamiętywania². Być może pewnego dnia jedna super pigułka pozwoli pokonać jednocześnie silny ból i nałóg opioidowy spowodowany jego wcześniejszym leczeniem. Intensywne prace trwają też nad wynalezieniem swoistej antyopioidowej szczepionki, opartej na zmodyfikowanej molekule środka psychoaktywnego (np. fentanylu), która blokowałaby efekt odurzający konkretnej substancji, a tym samym dążenie do ciągłego jego powtarzania i odczuwania. Ponieważ struktura środka pozostaje niezmieniona, podanie go w małej ilości wywołuje odpowiednią uodporniającą reakcję układu immunologicznego. Badania na myszach wykazały niezwykłą skuteczność takiej szczepionki, bowiem niezależnie od tego, jaką ilość opioidu im następnie podawano, nie docierał on do ich mózgu. Modyfikacja dosłownie rozbroiła fentanyl z jego odurzającego działania³. Czy taki sam efekt uda się osiągnąć u ludzi?

Naukowcy poszukują sposobów rozwiązania problemu kryzysu opioidowego nie tylko w farmakologii, lecz także w neurotechnologii. Do nowatorskich sposobów leczenia bólu należy stymulacja elektryczna nerwów. Na przykład czipowy implant kalifornijskiej firmy Nevro wszczepiany pod skórę i wysyłający delikatne pulsy elektryczne do zakończeń nerwowych rdzenia kręgowego jest skutecznym sposobem zwalczania bólu kręgosłupa.

Jeśli jednak ktoś ma opory przed tego typu inwazyjną i quasi-cyborgiczną technologią, dostępne są również urządzenia niewymagające zabiegu chirurgicznego i stymulujące nerwy obwodowe przez skórę, jak choćby produkowane przez firmę SPR Terapeutics z Cleveland⁴. Szybko rosnący popyt wywołał dynamiczny rozwój sektora tego typu nieryzykownych, bo nieuzależniających technologii paliatywnych.

Za pomocą nieinwazyjnej przezczaszkowej stymulacji można modulować aktywność mózgu, a tym samym stany emocjonalne, kognitywne i behawioralne. Z neuromodulacją wiąże się też wielki potencjał blokowania odczuwania bólu⁵. Nowatorskie badania wskazują, że to neurotechnologie mogą stać się przyszłościowym bezpiecznym następcą narkotycznych farmaceutyków.

W listopadzie 2017 r. Agencja Żywności i Leków (FDA) dopuściła do stosowania w leczeniu nałogu opioidowego urządzenie firmy Innoative Health Solutions z Indiany o nazwie Neuro-Stim System Bridge. Mały czip umieszczony za uchem stymuluje elektrycznie obszar mózgu odpowiedzialny za otrzymywanie i odczytywanie informacji na temat bólu, tym samym zmniejszając odczuwanie dolegliwości towarzyszących zespołowi odstawiennemu. Znacząco ułatwia to detoks i wychodzenie z nałogu⁶. Fakt, że FDA zgodziła się wprowadzić na rynek urządzenie, którego skuteczność potwierdziło jedynie pojedyncze badanie z udziałem 73 pacjentów, z których co prawda 88% po zaledwie pięciu dniach stosowania zdołało zerwać z uzależnieniem od opioidów, dobitnie dowodzi, jak poważny jest kryzys, z jakim zmagają się Stany Zjednoczone.

Społeczeństwo późnonowoczesne, zdiagnozowane w latach 80. XX w. przez niemieckiego socjologa Urlicha Becka jako „społeczeństwo ryzyka”, opiera się na paradoksach⁷. Z jednej strony dynamicznie generuje rozwój naukowo-techniczny, który coraz szybciej i dogłębniej zmienia styl i jakość życia jego członków. Z drugiej, w równie błyskawicznym tempie i na równie wielką skalę wytwarza nowe rodzaje ryzyka. Toteż technonauka staje się ciągłym źródłem pączkującego ryzyka. I tak, zmiana podejścia w leczeniu bólu w latach 90. znacząco zwiększyła ryzyko uzależnienia wśród pacjentów, wywołując następnie zbierający śmiertelne żniwo kryzys opioidowy. Sposobem na ograniczenie go są – obok zaostrzania regulacji prawnych – wysiłki naukowo-badawcze służące odkryciu nowych, nienarkotycznych metod leczenia bólu, ale również wynalezieniu sposobów skutecznego wychodzenia z nałogu opioidowego.

Optymizmem nie napawa jedynie to, że ryzyka jako takiego nie sposób wyeliminować, można nimi co najwyżej zarządzać – ograniczać do akceptowalnych społecznie rozmiarów. Oto istota ryzyka.

Jednak paradoksalnie, to, co stanowi powód jednostkowej i społecznej destrukcji, staje się również silnym bodźcem innowacyjnym, tworzącym falę startupów. Na popularności zyskują na przykład aplikacje na telefon tzw. treatment apps w stylu Worki Health, będące spersonalizowanymi terapeutami i trenerami odwykowymi czuwającymi nad samodyscypliną, pilnującymi wywiązywania się ćwiczeń, oferującymi wideo czaty ze specjalistami⁸.

Nisza popytu generuje nowe trendy biznesowe. Epidemia opioidowa okazuje zatem swoje drugie oblicze, które podążając luźno za amerykańskim ekonomistą Josephem Schumpeterem, można by nazwać „kreatywną destrukcją”. W Kapitalizmie, socjalizmie, demokracji (1942) wskazał on nierównomierny rozwój jako arcyważną cechę gospodarki kapitalistycznej. Postępowi w jednym obszarze towarzyszy zwykle regres w innym. Rynek immanentnie i dialektycznie wyzwala innowacje technologiczne oraz organizacyjne, które nieuchronnie niszczą i zajmują miejsce zastanych struktur społeczno-kulturowych i przestarzałych gałęzi, sektorów czy branż⁹. Odwracając i raczej swobodnie wykorzystując logikę Schumpetera, można pokusić się o stwierdzenie, że destrukcyjny kryzys opiodowy staje się też ważnym bodźcem i inspiracją do badań w poszukiwaniu przełomowych metod i technologii paliatywnych.

Łukasz Kamieński (1976) – politolog, dr hab. w Instytucie Amerykanistyki i Studiów Polonijnych Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalizuje się w studiach strategicznych, historii i teorii wojny, technologiach wojskowych; jego książka na temat społecznej historii militarnego wykorzystania środków psychoaktywnych Farmakologizacja wojny. Historia narkotyków na polu bitwy (2012) ukazała się także w językach angielskim (Oxford University Press/Hurst Publishers, 2016, 2017), francuskim (Nouveau Monde éditions, 2017), hiszpańskim (Editorial Crítica, 2017) i włoskim (Utet, 2017).

Fot. The Physiognomy of Pain, Plate I,  A. Mosso, Wikimedia Commons (CC BY 4.0)

1 Marcus A. Bachhuber, Brendan Saloner, Chinazo O. Cunningham, Colleen L. Barry, Medical cannabis laws and opioid analgesic overdose mortality in the United States, 1999–2010, JAMA Internal Medicine, vol. 174, no. 10, 2014, ss. 1668–1673; Hafei Wen, Jason M. Hockenberry, Association of medical and adult-use marijuana laws with opioid prescribing for medicaid enrollees, JAMA Internal Medicine, 2 kwietnia 2018 [online]. Dostęp w internecie: https://jamanetwork.com/journals/jamainternalmedicine/fullarticle/2677000; Christopher Ingraham, Legal marijuana is saving lives in Colorado, study finds, The Washington Post, 16 października 2017 [online]. Dostęp w internecie: https://www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2017/10/16/legal-marijuana-is-saving-lives-in-colorado-study-finds/?utm_term=.f1368d5c99e8 [dostęp: 29.01.2018].

2 Tarsis F. Brust, Doungkamol Alongkronrusmee, Monica Soto-Velasquez, Tanya A. Baldwin, Zhishi Ye, Mingji Dai, Carmen W. Dessauer, Richard M. van Rijn, Val J. Watts, Identification of a selective small molecule inhibitor of type 1 adenylyl cyclase activity with analgesic properties, Science Signaling, vol. 10, no. 467, luty 2017, doi: 10.1126/scisignal.aah5381; Robert F. Service, Is a new class of painkillers on the horizon?, Science, 27 lutego 2017 [online]. Dostęp w internecie: http://www.sciencemag.org/news/2017/02/new-class-painkillers-horizon [dostęp: 29.01.2018].

3 Alexandra Ossola, A vaccine that makes your body destroy opioids, Popular Science, 17 lutego 2016 [online]. Dostęp w internecie: https://www.popsci.com/there-could-soon-be-vaccine-for-opioid-overdose [31.01.2018].

4 Emily Mullin, These new devices promise to fight pain without opioids, MIT Technology Review, 31 lipca 2017 [online]. Dostęp w internecie: https://www.technologyreview.com/s/608256/these-new-devices-promise-to-fight-pain-without-opioids/ [dostęp: 31.01.2018].

5 Nicole A. Young, Mayur Sharma, Milind Deogaonkar, Transcranial magnetic stimulation for chronic pain, Neurosurgery Clinics, vol. 25, no. 4, 2014, ss. 819–832.

6 Max Blau, FDA clears electronic earpiece to block opioid withdrawal symptoms, STAT, 15 listopada 2017 [online]. Dostęp w internecie: https://www.statnews.com/2017/11/15/fda-bridge-opioid/ [30.01.2018].

7 Ulrich Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, przełożył Stanisław Cieśla, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

8 Zachary Siegel, Addiction rehab is broken. Can technology fix it?, Wired, 4 stycznia 2018 [online]. Dostęp w internecie: https://www.wired.com/story/addiction-rehab-is-broken-can-technology-fix-it.

9 Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.