Korzenie krytyki politycznej

Obecny kryzys nie jest niczym nowym, a nadzieje na jego przezwyciężenie wydają się być płonne. Nie tylko Polska, ale cała Europa od blisko czterech wieków tkwi w kryzysie, który obejmuje coraz to nowe obszary życia. W jednej z najwybitniejszych prac dwudziestowiecznej humanistyki – Krytyce i kryzysie – niemiecki historyk Reinhardt Koselleck przedstawia genezę patologii współczesnego świata mieszczańsko-obywatelskiego.

U progu lat osiemdziesiątych Norman Davis w Bożym Igrzysku pisał: „obecny kryzys w Polsce trwa w końcu od mniej więcej 360 lat i z pewnością może potrwać jeszcze trochę”. Dziś z pełnym przekonaniem można powiedzieć, że trwa on mniej więcej 390 lat i że jego końca nie widać. U wielu rodaków myśl ta wzbudza szczere uczucie dumy. Mimo kryzysu ojczyzna i naród trwają, co więcej – rozwijają się, dzielnie przy tym walcząc z wszelkimi przeciwnościami losu. Stanowi to o wyjątkowości ludzi znad Wisły rzadko spotykanej we współczesnym świecie. Niestety takie bądź co bądź pozytywne uniesienia myśli i serca może skutecznie wstrzymywać pobieżna choćby lektura Krytyki i kryzysu. Studium patogenezy świata mieszczańsko-obywatelskiego Reinharta Kosellecka. Nieżyjący już niemiecki historyk nie uważa bowiem kryzysu za coś charakterystycznego jedynie dla tej lub innej części globu. Według  niego począwszy od epoki europejskiego oświecenia kryzys jest  piętnem całego świata. Nawet jeśli tym, którzy miłują ojczyste strony, wydać się to może dyskusyjne, Polska nie stanowi  żadnego wyjątku.

Neuzeit – czas krytyki politycznej

Od mniej więcej 360 lat dzieje świata są dziejami europejskimi. To na starym kontynencie oceniono sytuację ludzkości jako kryzysową i wymagającą gwałtownych lub powolnych zmian na lepsze. W gruncie rzeczy postanowiono jeszcze o czymś innym. Historia oddana do dyspozycji ludzkości ma być przez rozumnego człowieka budowana i skończona. Optymistyczna i racjonalna wersja judeo-chrześcijańskiej eschatologii wieńczy dzieło. Początek trwałego kryzysu jest początkiem naszej współczesności. Koselleckowska niemczyzna określa ową współczesność jako Neuzeit, co dosłownie oznacza „nowy czas”, a na polski tłumaczone jest najczęściej jako „nowożytność”. Ale niemiecka wieloznaczność tego pojęcia ukazuje prawidłowość, która nam wydaje się oczywista: doskonale wiemy, ze nasz czas jest nowy, to znaczy różny od czasu naszych przodków oraz że nasza przyszłość będzie różna od teraźniejszości.

Do czasu kryzysu było inaczej, a z doświadczeń minionych pokoleń można było stworzyć zwarty obraz przyszłości. Stanowe społeczeństwo Europy było wspólnotą bez przyszłości i dopiero krytyczna, polityczna ocena sytuacji wytworzyła ludzi zdolnych traktować dzieje jako rzecz. Możliwość krytyki politycznej rodzi kryzys, który wymaga ponownej krytyki. Jest to nieprzerwana dialektyka, do dziś uskuteczniana w politycznej retoryce, na polu naukowym zaś pozwalająca tworzyć niezwykle wpływowe filozofie dziejów. Nic dziwnego, że w 1959 roku Koselleck swą dysertację doktorską chciał zatytułować Dialektyka oświecenia, nie wiedząc wówczas, że książka pod tym tytułem już istnieje. Jan Werner Müller twierdzi, że słusznie jest ona uważana za najbardziej znaczącą niemiecką dysertację humanistyczną napisaną w dwudziestym wieku.

W Krytyce i kryzysie Koselleck nie postuluje istnienia żadnego fatum historii, któremu należy się za jednym razem poddać, a za innym przeciwstawić. Kreśli jedynie obraz sfery źródłowej naszej współczesności, koncentrując się na ludziach i miejscach, w których po raz pierwszy dokonywano krytyki politycznej. Skupia uwagę na przestrzeniach, z których zaczął wypływać kryzys. W tym sensie praca ta dotyczy swoistości nowożytnej sfery publicznej. Książka jest też zaczynem rozległych badań dotyczących semantyki pojęć budujących nowożytną sferę publiczną. Przez z górą 30 lat Koselleck kierował pracami nad słownikiem podstawowych pojęć społeczno-politycznych w niemieckojęzycznej Europie, inicjując  tym samym nową metodologię badań historycznych – Begriffsgeschichte.